Aan de totstandkoming van deze digitale encyclopedie wordt nog gewerkt.
Grote Berg 9
Grote Berg 9, de marechausseekazerne
In december 1824 kocht de gemeente een stuk grond aan de Grote Berg voor de bouw van een kazerne. Ten behoeve van de ontsluiting van de stalgebouwen verwierf de stad een recht van overpad op de Paradijslaan van de Linnenfabrikant Smits. Deze Smits was namelijk eigenaar van het gebied ‘Het Paradijs’, inclusief de Paradijslaan. De bouw volgde in 1825, naar een ontwerp van de bouwmeester Peter van Driel. De aannemer was de Tilburgse metselaar Arnoldus Ader. De bouwkosten bedroegen ƒ 5.825,00. Om dit te kunnen bekostigen leende de stad een bedrag van ƒ 6.400,00 van de eerder genoemde fabrikant Smits.
De nieuwe kazerne was een blokvormig, tweelaags gebouw met een omlopend schilddak.
De gevels waren geheel in schoon metselwerk opgetrokken. De vensters hadden fijnmazig verdeelde schuiframen, waarvan alleen twee in de rechterzijgevel bewaard zijn gebleven. Op zowel de begane grond als de eerste verdieping bestond de indeling uit een middengang, geflankeerd door twee keer drie kamers. De kamers waren alleen vanuit de gang toegankelijk. Uitzonderingen hierop waren de voorkamers en middenkamers aan de rechterzijde, die wel met elkaar verbonden waren. Vermoedelijk had elke kamer een eigen schouw. Rechts van de gang bevond zich het trappenhuis, voorzien van een eikenhouten trap tussen de begane grond en de eerste verdieping. De zolder was alleen via een ladder bereikbaar. Eén van de kamers op de begane grond was onderkelderd, namelijk de rechter middenkamer naast het trappenhuis. De interieurafwerking was sober en eenvoudig met houten vloeren, gepleisterde wanden en vlakke stucplafonds zonder plintlijst. Alleen in de voorkamer op de begane grond hadden stucplafonds een eenvoudige middendecoratie. Tegen de achtergevel stond een L-vormige aanbouw met de stallen en een arrestantenlokaal.
Rechts achter het pand werden de stallen gebouwd. Ze waren in een L-vorm gegroepeerd, waardoor een rechthoekig binnenplaatsje van 5 bij 10 meter was ontstaan.
In 1864 kreeg het gebouw een nieuw dak, maar in het kadaster werd geen woord gerept over eventuele herbouw van het pand. Een tekening uit maart 1870 in het kadaster laat ons dan nog steeds een ongewijzigde plattegrond zien ten opzichte van de situatie in 1832. In 1886 staat een ‘gedeeltelijke afbraak’ van de stallen geregistreerd in het kadaster. De aangegeven aanpassingen in de voor- en linkerzijgevel betreffen vermoedelijk alleen een hermeting, want het gebouw geeft geen enkele aanwijzing voor dergelijke verbouwingen of aanpassingen. Meer concreet zijn de gegevens over de verbouwing van 1888. Deze zijn namelijk de basis voor een huurverhoging met ingang van mei 1888.
De belangrijkste verbouwingen in het hoofdgebouw betroffen herstel en vernieuwing van kozijnen, ramen en glas (vermoedelijk zijn bij deze verbouwing de huidige zesruitsschuiframen aangebracht), vernieuwing van houten vloeren en plinten op de begane grond en de eerste verdieping, aanbrengen van een nieuwe hardstenen vloer met plinten van cementpleisterwerk in de gang op de begane grond en vernieuwing van een aantal binnendeuren (vermoedelijk de tweepaneelsdeuren). Ook de stallen werden opgeknapt, onder meer door vernieuwing van voegwerk en ramen, herstel van de daken, vernieuwing van de vloeren en vervanging van beschot tegen de muren. Ook zijn nieuwe houten ruiven geplaatst.
Een luitenant-kolonel van de Koninklijke Marechaussee vroeg in 1895 een vergunning aan voor het verbouwen van de paardenstallen op het zuidelijke deel van het perceel aan de Paradijslaan. Rond deze tijd worden de oude stallen achter de kazerne gesloopt om plaats te maken voor nieuwe gebouwen, namelijk een aanbouw aan het hoofdgebouw (met twee kamers) en drie bijgebouwen rond een binnen- plaats: een zijvleugel, paardenstallen en een garage. Van deze verbouwing zijn de bouwtekeningen bewaard gebleven, die ten onrechte gedateerd worden in 1909. Zo is na de verbouwing een binnenpleintje ontstaan met opnieuw een driehoekig oppervlak, waarvan de lange zijde nog steeds evenwijdig ligt aan de marechausseekazerne.
In 1905 werd het complex gesplitst. Het deel achter de Grote Berg bleef in gebruik als de kazerne met een stalgedeelte en de bebouwing aan de Paradijslaan, bestaande uit twee bergplaatsen, werd toen als brandspuithuis met stal ingericht. Een vergunning uit 1909 maakt melding van een voorgenomen bouw van 'paardenstallen en andere'. Ten onrechte wordt aangenomen dat hiermee bedoeld wordt dat in dit jaar het stalgebouw aan de Paradijslaan werd gebouwd. Dat is echter in dat jaar verbouwd, maar niet nieuw gebouwd. Het gebouw was bovendien nog maar net tien jaar oud! Het vernieuwde gebouw zou opnieuw als bergplaats van de brandweer worden ingericht. Vanuit dit gebouw heeft een legertje spuitgasten in de eerste helft van de 20ste eeuw menige brand in de stad bestreden.
Pas in de jaren vijftig werd een nieuwe brandweerkazerne in gebruik genomen aan de Edenstraat. De bakstenen voorgevel aan de Paradijslaan werd in 1909 in een eclectische stijl gebouwd en met betonnen diamantkoppen versierd. De voorgevel van dit gebouw heeft zeven traveeën, waarvan de drie met toegangsdeuren uit de gevel springen. De oude getoogde koetsdeuren, kleine boogramen en de oculi zorgen voor een decoratief geheel. Aan de achterzijde zijn op enkele plaatsen boven deuren en ramen strekken, rechtopstaande gele stenen, gemetseld. Het pand heeft een schilddak dat belegd is met Hollandse pannen.
In 1909 werden de oude stallen vernieuwd en nieuwe bijgebouwd. In het nieuwe deel werden een grote mestbak en een overdekte ruimte voor de paljas (een met stro belegde ruimte voor de paarden) gebouwd. Niet veel mensen zullen weten dat de ingang van het voormalige theater Het Klein in 1909 als verbindingsstuk tussen de twee losse zijden van de stallen werd gebouwd en oorspronkelijk de functie van grote mestbak heeft gehad! (zie: Tekening archief Dienst Bouwen, Beheer en Vergunningen).
Gelijktijdig met de bergplaats werden in 1909 de andere vleugels van het stalcomplex verbouwd, hetgeen op een bewaarde plantekening met legenda in het archief van de Dienst Bouwen, Beheer en Vergunningen goed is gedocumenteerd. Op het driehoekig pleintje staat in de rechterpunt van de driehoek (de achterkant van) de marechausseekazerne. Met de wijzers van de klok meedraaiend, zien we eerst de opening naar de Paradijslaan en vervolgens een grote en een kleine bergplaats van de brandweerkazerne. In de zuidelijke vleugel, de basis van de driehoek, treffen we eerst een stal voor zieke paarden aan, dan een haverbergplaats, een zadelkamer, de stal voor officierspaarden en nog een paardenstal. De westelijke vleugel (rechts achter de kazerne) werd verlengd en door middel van een paljas en een mestbak verbonden met de laatstbeschreven vleugel. In het al bestaande deel aan de rechterachterzijde waren een 'waschhuis', het arrestantenlokaal en een bergplaats ingericht. Die bergplaats was voor een klein deel verbonden met de oude kazerne.
In 1912 werd de eigenlijke kazerne verbouwd. De achterzijde van de linkergevel van de kazerne (gezien vanaf de Grote Berg) werd ruim een meter uitgebouwd voor een trappenhuis dat naar de bovenverdieping van de kazerne leidde. Mogelijk was een deel van de kazerne vanaf 1923 in gebruik als twee woningen. Deze hebben zich dan aan de achterzijde van de kazerne bevonden.
Ze hadden als adres Paradijslaan 2-4. De gemeente Eindhoven bleef echter de eigenaar. In juni 1930 verkocht de buurman, de gilde van Sint-Sebastiaan, 34 vierkante meter grond aan de gemeente Eindhoven. Ook voor deze verkoop werd een standaardverkoopakte opgemaakt.
In 1934 had de brandweerkazerne officieel het adres Paradijslaan 2c en in de adressengids uit dat jaar werd mr. A.A.J. M. Fens als 'commandant der brandweer' vermeld. Fens, die aan de Keizersgracht in de bekende villa op amper 200 meter afstand woonde, had wel meer bijbaantjes.
Volgens de adressengids uit 1934 had Eindhoven ook een Luchtbeschermingsdienst, want deze instantie werd toen op het nummer 2c vermeld. Ook de Gemeentelijke Reinigingsdienst had Paradijslaan 2c als vast adres. Pas in 1955, lang nadat een nieuwe kazerne was gebouwd aan de Tuinstraat, is de eigenaar (de gemeente Eindhoven) voor het eerst aangeslagen voor belasting op onroerend goed. Dit betekent dat de openbare functie toen was beëindigd en dat het pand toen pas geheel als woning dienst ging doen.
Theater Het Klein
In 1981 werd op Paradijslaan 4a een garage omgebouwd tot repetitie- en vergaderzaal voor de stichting Theater Het Klein. Deze garage lag nog voor een klein deel achter de huizen van Paradijslaan 8, 10 en 12. In 1984 werd een vitrine geplaatst ten behoeve van het theater. Volgens bewoonster Lies van der Velden is het dak van het pand aan de Grote Berg in 1985 vernieuwd. In 1990 troffen we aan de binnenplaats op nummer 6 de stichting De Plint, die poëzieposters maakte. Op nummer 4b was in 1990 het Journalistencollectief te vinden en verder op nummer 6a een moskee met de naam Soenie Hannafi.
In 1990 werden het theater en een nevenruimte daarvan, de oude garage, op 4a nog eens verbouwd. Vanaf 1996 zat op nummer 6 de Alra-praktijk voor alternatieve paranormale en spirituele geneeswijzen. Later is de naam gewijzigd in bureau Het Begin, volgens een reclamebordje een centrum voor training en consult. Momenteel zit hier L.I.F.E.-Systeem. De stichting Wereldwinkel houdt sinds 1998 zijn winkel op Grote Berg nummer 9, terwijl de Stichting Eindhoveninbeeld er mocht verblijven. In 2015 zijn zij verhuisd naar het NRE-terrein, waar zij een plaats kregen in het Erfgoedhuis.
bronnen:
Bouw- en cultuurhistorisch onderzoek Eindhoven, Grote Berg 9/ Paradijslaan 2-8. J.A. van der Hoeve en J&B Hüsken, januari 2014
Eindhovens Verborgen Verleden, Jos en Bauke Hüsken, 2006 Zaltbommel