EDAH

EDAH

Ansichtkaart uit het begin van de twintigste eeuw. Een levensgrote Aukes-reclame op de zijgevel van de winkel.

Op 15 juli 1902 vestigde de op 14 maart 1878 in het Friese Wymbritseradeel geboren Jan Nicolaas Aukes zich vanuit het verre Haskerland in de Eindhovense Vrijstraat, waar hij tien dagen later een kruidenierswinkel opende. Spoedig reisde een van zijn zusters hem vanuit Harlingen na; later volgden nog twee zusters, zijn moeder en zijn broer.
De jonge kruidenier beweerde het goedkoopste adres te zijn voor comestibles, kruideniers- en grutterswaren. Om te bewijzen dat dit geen grootspraak was, adverteerde hij met een complete prijslijst in de krant. De zaken gingen al spoedig zo goed, dat Aukes in 1908 het grotere pand van zijn overbuur L. Bockholts kon aankopen. Op 5 april 1909 werd de nieuwe zaak geopend.

In 1910 richtte Aukes samen met de eveneens Friese kruideniers J.J. Ebben, S.B. Damen en J.B.F. Hettema, die respectievelijk vanuit in Helmond, Roosendaal (later Tilburg) en Oss opereerden, een inkooporganisatie op, de combinatie EDAH. In 1912 telde die in Noord-Brabant en Limburg in totaal 40 verkooppunten. Van J.N. Aukes is bekend dat hij buiten Eindhoven winkels had in Bladel, Eersel, Reusel, Veghel en wellicht ook Veldhoven. De samenwerking werd vier jaar later omgezet in een nieuwe vorm die op 31 mei 1917 leidde tot de oprichting van de N.V. Handel in Koloniale Waren EDAH, die het overgrote deel van de winkels overnam. Nog hetzelfde jaar verbouwde de vennootschap het Eindhovense pand, waarbij de winkelruimte werd vergroot. J.N. Aukes, die op 11 februari 1909 getrouwd was met een zuster van zijn latere compagnon Hettema, was intussen op 30 december 1916 met zijn gezin naar Helmond verhuisd.

De Edah dankte haar snelle groei in de beginjaren onder meer aan de overname in 1918 van 47 Doornboomwinkels van de Woenselse onderneming Vlijmincx-de Vocht. Daaruit bleek ook dat H.P. Vlijmincx, die aandeelhouder en president-commissaris bij de Edah werd, niet alleen zijn winkels inbracht, maar ook zorgde voor een forse en broodnodige kapitaalsinjectie.

Minder succesvolle ondernemingen in het Eindhovense van de jaren twintig bleken de Karnovestiging aan de Demer en de Bonbonnière in de Rechtestraat. Die Karnovestiging was bij de overname van Vlijmincx-de Vocht meegekomen. Er is vermoedelijk alleen in Eindhoven (maar misschien ook in Valkenswaard) een Karnovestiging geweest. Het bedrijf verkocht - langs de deur - margarine en koffie. De boter kwam uit de Karnofabriek in Nijmegen, waarin Vlijmincx financieel geïnteresseerd was en de koffie was afkomstig uit de Woenselse branderij De Doornboom. Het tweede experiment betrof een chique suikerwerk en chocolateriezaak in een - door de korte afstand tot de winkel van J.N. Aukes - overtollig geworden kruidenierswinkel van Vlijmincx-de Vocht. Ondanks een aanvankelijk succes, bleek het op den duur bij gebrek aan een goed beheerder verstandig dit experiment te staken.

De kruidenierszaken deden het beter. In 1934 waren er in Eindhoven elf vestigingen. Miellet bevestigde het succes van de Edah met zijn mededeling dat het bedrijf aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog met zo'n 130 winkels het bekendste kruideniersbedrijf bezuiden de grote rivieren was. Na de oorlog zette de ontwikkeling door. Beter dan De Gruyter slaagde de Edah erin in te haken op de nieuwe ontwikkelingen. Eind 1952 werd in Heerlen de eerste Ziezo zelfbedieningswinkel geopend, begin 1953 gevolgd door een tweede in de Eindhovense Vrijstraat.

In 1958 waren er in Eindhoven nog steeds elf Edahzaken. Ter vergelijking: daarnaast waren er toen vermoedelijk 23 filialen van de Etos, vijf van Albert Heijn en van de R.K. Coöperatie St.Joseph, vier van Ben Notten (voortgekomen uit de inmiddels opgeheven Wed. A.A. Notten), drie van Coöperatieve Verbruiksvereniging Eindhoven, Simon de Wit, Dings-Slaats en H. Pladdet en een niet achterhaald aantal van De Gruyter (en dat uiteraard naast de nog talloze zelfstandige kruideniers met slechts een enkele winkel). De Jaren die volgden waren voor de kruideniersbranche revolutionair. In de loop van de jaren zestig en het begin van de jaren zeventig werden geleidelijk aan alle oude Edahwinkels gesloten. Vermoedelijk zijn in januari 1968 de deuren van de winkel van Aukes aan de Vrijstraat definitief dichtgegaan.

Advertentie uit het weekblad Roomsch Leven van januari 1920.

Intussen was in 1959 in Helmond de eerste Ziezo supermarkt van start gegaan. De vervanging van oude zaken door nieuwe lijkt in Eindhoven wat laat op gang te zijn gekomen. Het heeft er alle schijn van, dat de eerste ZieZo supermarkt pas in oktober 1969 is geopend. Die lag nog aan de Churchilllaan, maar zou later worden verplaatst naar het Winkelcentrum Woensel. In 1971 telde de Edah volgens de Gouden Gids in Eindhoven vijf verkooppunten. Het heeft weinig zin de opeenvolging van openingen en sluitingen in de volgende jaren te volgen. Voldoende zij hier, dat er in 1995 nog vijf supermarkten waren.

Daarmee is het verhaal echter niet uit, want intussen had de Edah in 1967 haar werkterrein verbreed, door naast de Edahwinkels onder de naam Gegro N.V. (van GEzinsGROssier) ook discountzaken te gaan exploiteren. Aanvankelijk werd de band van deze keten met de Edah angstvallig geheim gehouden. Statutair was het bedrijf in Bergen op Zoom gevestigd, waar in maart 1967 aan de Wouwsestraatweg 21 ook de eerste winkel werd geopend.

Wie weet dat directeur J.F.M. Uyen in Eindhoven woonde, zal het niet verbazen dat daar (aan de Paulus Potterstraat 3) de tweede winkel werd ingericht. Dat was overigens pas omstreeks begin oktober 1967. De Eindhovense winkel werd spoedig gevolgd door filialen in Valkenswaard en Veldhoven. Primo 1968 werd de hoofdzetel van de Gegro naar Eindhoven verplaatst. Is de eerste winkel misschien alleen in het verre Bergen op Zoom gevestigd geweest om te voorkomen dat de concurrentie een relatie zou leggen met de Edah? Het lijkt er verdacht veel op. In Eindhoven volgden later nog nieuwe verkooppunten aan de Heezerweg 300, Bisschop Bekkerslaan 10a, Zeelsterstraat 32, Gagelstraat 92, de Greefstraat 6a en Christinastraat 171.

Behalve in het zuiden, werden ook in het oosten en noorden van het land Gegro's gevestigd. In november 1968 telde de Gegro in Nederland 19 winkels, in augustus 1970 was het aantal toegenomen tot 37 en in september 1972 waren er al 69 verkooppunten. Eind 1973 werd een deel van de filialen van de failliete Coöp Nederland overgenomen en spoedig daarna ging ook de Radar/Delta-winkelketen, die de Edah intussen in het westen van het land had gesticht, in de Gegro op. Lang niet alle zaken bleken op de duur te handhaven. Nadat eerder enkele zaken in West- Brabant aan Edahdochter André van Hilst waren overgedaan, telde de Gegro einde 1975 nog 65 verkooppunten.

In de jaren '76 en '77 werden de Gegrowinkels op hun beurt door de Edah overgenomen. Dat was mogelijk, omdat het moederbedrijf intussen zelf ook op de discounttoer was gegaan. Uit de overname mag niet worden geconcludeerd dat de Edah genoeg had van het experimenteren. Het tegendeel was eerder waar. Zo liep in die tijd nog het in 1973 gestarte avontuur met de Primo-discountzaken. Edah heeft twee van dit soort winkels gehad, een in Nuenen en een in Eindhoven (aan de Woenselsemarkt 32-33). Een ander experiment was de omzetting, vermoedelijk in 1976, van de Gegro aan de Bisschop Bekkerslaan 10 in een Alimentavestiging. Alimenta was afgeleid van het Franse Alimentation, wat "voeding" betekent. De winkelformule kenmerkte zich door zeer beperkt assortiment van 200 artikelen die tegen uiterst lage prijzen in hun omverpakking (doos, tray) werden aangeboden. Maar dit vooruitstrevende idee bleek niet bij de consument aan te slaan; de Eindhovense Alimenta is daarom de enige gebleven. Overigens is het opmerkelijk dat Eindhoven steeds weer proeftuin was; blijkbaar was Helmond daarvoor te klein.

Al spoedig na het einde van de Gegro's startte een nieuw avontuur met harde-discountzaken voor dagelijke levensmiddelen, de Basismarkten, en daarnaast nog een experiment met een reeks grotere discountzaken met veel verse waren en ook meer aandacht voor de non-foodsector, de Torro-vestigingen. De eerste Eindhovense Basismarkt is vermoedelijk de voormalige Primo aan de Woenselse Markt geweest. Dat was in 1978. Acht jaar later werd deze vestiging tijdelijk een Sprinter; dat was een Basismarkt met een beperkt vers-aanbod. Ook Alimenta aan de Bisschop Bekkerslaan 10 werd tot Basismarkt verbouwd.

Nadat de winkels waren overgenomen door de Edah bleef de oude Gegro b.v. lange tijd als lege vennootschap voortbestaan. Echter, in 1993 is zij weer actief geworden. Nadat zij was omgedoopt in Basismarkt b.v. heeft zij de Basismarktwinkels van de Edah overgenomen. De Gegro b.v. is nu in Zaltbommel gevestigd. Een stukje Eindhoven dus in de oude stad aan de Waal. Want als we het verstoppertje spelen in Bergen op Zoom even vergeten, was de Gegro in feite een puur Eindhovense Edahdochter.

Intussen wilden enkele groot-aandeelhouders van de Edah in de jaren zeventig graag hun bezit te gelde maken. Door alle ontwikkelingen kon de Edah in die jaren een geldinjectie goed gebruiken. Dat leidde er toe dat Vroom & Dreesmann Nederland b.v. de vennootschap in 1976 overnam.

Ook de volgende jaren bleef het bedrijf actief op overnamepad, terwijl het tegelijk nieuwe experimenten niet uit de weg ging. Van het eerste zal de Eindhovense consument betrekkelijk weinig gemerkt hebben, omdat de overnames dikwijls in andere delen van het land plaatsvonden. Wel werden zij geconfronteerd met de integratie van de oude Vendetzaken in het Torro-netwerk in de jaren 1982- 1985; de Vendet in het Winkelcentrum Woensel werd op 15 juni 1983 als Torro-vestiging heropend. Anders was het gesteld met nieuwe experimenten. Zo werd in 1987 aan de Strijpsestraat 137a een "Weeg en Win"-winkel gevestigd voor droge kruidenierswaren en werden in het begin van de jaren negentig in Eindhoven twee Sprinter-drogisterijen geopend. Maar noch de Weeg en Win, noch de Sprinter bleek een succes. Aanzienlijk beter slaagde de formule van de "Mies en Max"-dierenwinkels. In 1989 werd ook in Eindhoven aan de Kruisstraat zo'n winkel geopend. Tegenwoordig maakt die deel uit van de Edah-franchiseorganisatie Pet's Place.

In 1987 werd de tijd rijp geacht om de structuur aan de nieuw gegroeide situatie aan te passen. Voortaan heette de Edah b.v. (met een merkwaardig samengaan van de Nederlands en Engelse taal) Vendex Food Groep b.v. Daarbinnen zijn sindsdien enkele werkmaatschappijen actief, waaronder een voor de Edahwinkels.

Zoals al gezegd, telde de Edah in 1994 in Eindhoven vijf supermarkten. Maar daarnaast exploiteert de Vendex Food Groep ook nog vijf Basismarkten en een Torro (die overigens spoedig door de Groep zou worden ingericht als een Konmar-zelfbedieningswarenhuis). En dan is er natuurlijk de dierenwinkel Pet's Place. Jan Nicolaas Aukes zou ongetwijfeld heel trots op zijn Edah zijn, als hij nog eens een kijkje kon komen nemen. Want het zal na het lezen van deze paragraaf duidelijk zijn: de oude Edah bruist nog steeds van leven.

Bronnen:

Roger Miellet, Honderd jaar Grootwinkelbedrijf In Nederland (Zwolle 1993 );

Frank R. Niepoth, Wie schrijft, die blijft. Vijfenzeventig jaar Edah (Helmond 1991);

Streekarchief Regio Eindhoven (S.A.R.E./RHCe), bevolkingsregister (B.R.), berichten Eindhovense en Meierijsche Courant, Peel- en Kempenbode en Eindhovens Dagblad t/m 1921 volgens de Index van mevrouw P.C. de Haas-van de Boer (Index P.C. de Haas-van de Boer), berichten In het EIndhovens Dagblad en de Meierijsche Courant volgens de Indices tot 1945 en van het Eindhovens Dagblad ook van 1945-1960 (overige indices kranten), Eindhovens Dagblad 20-10-1967, 17-10-1973, 22-12-1973, 15-6-1983, 29-4-1994 en 4-5-1994;

Streekarchiefdienst Brabant Noord-Oost, huwelijksregisters Oss (met dank aan J.Th.M. Melssen);

Gemeentearchief Helmond, documentatiecollectie;

Gemeentelijke Archiefdienst Bergen op Zoom, Dagblad voor West-Brabant, maart en april 1967;

Kamer van Koophandel In Zuidoost-Brabant, dossiers handelsregister Edah en Gegro;

Informatie van de heren A.I.J. Aukes, S.A.C.G.M. Aukes, M. Ruis en Th.H.M.J. Vlijmincx.

Jan Spoorenberg 1994