JH 964, wandelend paar

Schetsen van Vincent van Gogh, JH 964 en JH 965

JH 964, wandelend paar (F 1338) (SB 1/25). Gedateerd: Antwerpen december 1885.
JH 965, landschap met wandelaars (F1093) (SB pag.10). Gedateerd: Antwerpen december 1885.
Dr. Hulsker dateerde beide werken in de Antwerpse periode.
Steeds heb ik aangenomen, dat Hulskers’ mening de juiste is, totdat ik mij onlangs gevoelsmatig ben gaan afvragen: kan de achtergrond van de beide tekeningen een gezicht zijn op Eindhoven?

Als uitgangspunt nam ik de kerk met de twee torens. Als dat nu eens de St. Catharinakerk is... (In 1979 had ik JH 606 al als zodanig geïdentificeerd).
Stond er dan in 1885 een windmolen links van de kerk, zoals op JH 965? Nu staat er geen. Het antwoord op deze vraag kreeg ik op het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven (RHCe).
Het bleek dat er inderdaad een molen heeft gestaan. Een fraaie ronde stellingmolen, nabij de Le Sage ten Broeklaan met als eigenaar de familie Van Grootel. Het volgende probleem was welke fabriek er links van die molen stond. De fabriek moest ook nog eens drie schoorstenen hebben. Ook dit werd opgelost. In het RHCe vond men voor mij een brief, gedateerd 3 maart 1906. Op het briefhoofd staat een voor die tijd gebruikelijke, zeer geflatteerde tekening van een textielfabriek. Het is een gebouw met drie schoorstenen en behoorde toe aan Robert von der Nahmer.
Toeval dat alle drie de stukjes blijken te passen...?
Curieus in elk geval.

Ik moet echter toegeven, dat ik toch nog twijfels hield, omdat de heren op het archief niet door mij overtuigd konden worden. Volgens hen moest ik me maar onderwerpen aan het gezag van Jan Hulsker. Maar als ik ergens een hekel aan heb, dan is het wel om me te onderwerpen aan gezag!

Derhalve besloot ik het roer om te gooien en brutaalweg te stellen: 'Dit heb ik ontdekt... Indien U het er niet mee eens bent, dan schop mijn stelling maar omver!'
Begin april schreef ik naar de hoofdarchivaris van het Stadsarchief in Antwerpen en vroeg hem: 'Is U bekend (indien deze tekeningen uit Antwerpen stammen) welk deel van de stad hier is weergegeven?'
De Stadsarchivaris antwoordde: 'Het zou bijzonder moeilijk zijn, te bewijzen dat Van Gogh in deze tekeningen Antwerpse gezichten heeft weergegeven. Met heel veel goede wil zou men in de dubbele kerktoren de St. Joriskerk (in de buurt van het St. Elisabeth-Gasthuis) kunnen herkennen, maar het zou net zo goed overal elders kunnen zijn waar men zo'n type van kerk heeft. Typisch Antwerps valt niets te herkennen...'

Daarna schreef ik mevrouw S. Pabst, documentalist van het Rijksmuseum Vincent van Gogh in Amsterdam. Ik vroeg haar: 'Is U bekend waar de tekeningen JH 964 en 965 zijn gemaakt?'
Haar antwoord was kort en duidelijk: 'Ik weet niet waar de tekeningen waar U zich mee bezig houdt, zijn getekend.' Tegelijk stuurde zij aanvullende documentatie over de tekeningen: kopieën uit “The Works of Vincent van Gogh: his paintings and drawings”, Amsterdam 1970, door J.B. de la Faille. Dit werk is een verbeterde uitgave van diens oeuvre-catalogus van 1928. Daarin stond de literatuuropgave over beide werken. Voor bestudering van die gegevens begaf ik me naar de bibliotheek van het Stedelijk Van Abbemuseum in Eindhoven. Het zoeken en bijeenbrengen van de gegevens duurde langer dan het trekken van de conclusie. Men weet niet waar de tekeningen zijn gemaakt; men heeft er naar gegist!

Over JH 964, wandelend paar, kwam ik te weten: Couple on the road, (F1338) , 7,3 x 12,5 cm. Techniek: potlood. Contouren van de figuren met de pen.
-Gedateerd in 1928 door De la Faille in de periode Nuenen.
-Gedateerd in 1937 door Vanbeselaere, in de periode Antwerpen of Parijs.
-Gedateerd in 1970 in De la Faille in de periode Antwerpen in 1885.
-Gedateerd in 1977 door Hulsker, in de periode Antwerpen december 1885.

Over JH 965, landschap met wandelaars kwam ik te weten: Landscape with figures, (F 1093), 13 x 21 cm. Techniek: zwart krijt.
-Gedateerd in 1928 door De la Faille in de periode Den Haag.
-Gedateerd in 1937 door Vanbeselaere in de periode Drenthe.
-Gedateerd in 1959 door Tralbaut, periode Drenthe, september 1883.
-Gedateerd in 1970 in De la Faille in de periode Antwerpen, begin 1886. De redacteuren geven als commentaar bij deze tekening, dat hij aansluit bij de Antwerpse en de vroege Parijse tijd. Het type windmolen verwijst naar een plek in een buitenwijk van Antwerpen.
-Gedateerd in 1977 door Hulsker in de periode Antwerpen, december 1885.
-Tralbaut (herdruk 1981, p. 114) publiceert een foto van een windmolen nabij Schut in Drenthe. Van Gogh noemt deze molen 'Een curieuze oude molen'. Ik vind dat deze Drenthse molen niet lijkt op de molen van JH 965.

Veel meer over beide tekeningen heb ik in de literatuur niet weten te ontdekken. En waarom ook zou men zich dieper over deze schetsjes buigen?
'Om de Eindhovense zaak te dienen' heb ik dat wél gedaan en mijn conclusie is, dat we te doen hebben met twee gezichten op wat nu heet Eindhoven.
Van Gogh heeft ze gemaakt tijdens een wandeling, van Nuenen naar wellicht een kennis van hem. Hij kan toen op diezelfde dag op de terugweg, het schemerde al, de St. Martinuskerk van Tongelre (in 1889 afgebroken) geschetst hebben (door mij in 1979 reeds geïdentificeerd; JH 640).
De wandeling naar Eindhoven moet over de Tongelresestraat zijn gegaan (die toen in Tongelre nog Heerenstraat heette). Een logische route. Voor de brug over het Eindhovens Kanaal moet hij rechtsaf, naar het Havenhoofd gewandeld zijn. Vanuit die omgeving kan hij JH 965 getekend hebben, omdat van daaruit de drie herkenningspunten in de goede volgorde liggen: fabriek, molen en kerk. De molen is naar verhouding te groot getekend. Hij staat het verst af van de tekenaar. De fabriek staat aan de Geldropseweg-Willem van Hornestraat, de molen aan de Looyakkerstraat en de St. Catharinakerk aan het Stratumseind.

Ik dank de heren J. Spoorenberg en J.Th.M. Melssen van het Streekarchief, de Stadsarchivaris van Antwerpen, mevrouw S.J. Pabst van het Rijksmuseum Vincent van Gogh in Amsterdam en de heer A. v.d. Berk van het Stedelijk van Abbemuseum in Eindhoven.

Jack van Hoek
in: ’t Gruun Buukske 1990, 64, 82