Aan de totstandkoming van deze digitale encyclopedie wordt nog gewerkt.
Routes naar de grenzen
De routes naar de grens
Zoals bekend lag Eindhoven vroeger aan een aantal belangrijke verbindingswegen. Er wordt nogal eens beweerd, dat de handelswegen van 's-Hertogenbosch naar Luik en van Keulen naar Antwerpen elkaar hier kruisten. Op een kaart lijkt dat inderdaad zo, maar in feite is het natuurlijk niet helemaal juist. De wegen kwamen op het kruispunt Vrijstraat-Demer bij elkaar en splitsten weer bij de Geldropseweg. In een in 1968 verschenen Duits werk over oude handelswegen worden de wegen wat anders omschreven dan in onze geschiedenisboekjes.(1) De weg van Eindhoven richting Luik wordt daar niet in genoemd, terwijl naar 's-Hertogenbosch alleen een weg loopt over Son en St.Oedenrode; de route via de Oude Bossche Baan wordt dus niet vermeld. Het werk noemt de volgende wegen.
1. Arnhem-Grave-Eindhoven-Antwerpen. Deze weg die vanuit Deventer kwam splitste zich even voorbij Grave. De reiziger had daar de keus zijn reis over Eindhoven of over 's-Hertogenbosch voort te zetten. In het eerste geval liep de route over St.Oedenrode en Son naar Eindhoven en vandaar over Gestel, Veldhoven, Eersel, Bladel en Reusel verder. Op de kaart lijkt de weg over de hoofdstad korter. Toch reisde de Groninger dr. Georg Westendorp over Eindhoven, toen hij blijkens een oude reisbeschrijving in 1578 vanuit Antwerpen via Turnhout naar huis reisde.(2)
2. Keulen-Roermond-Eindhoven-'s-Hertogenbosch. Deze route liep over Horn, Haelen en Roggel naar Meyel en vandaar over Asten, Lierop, Geldrop en Stratum naar Eindhoven. Van hieruit liep de weg over Son en St.Oedenrode naar ‘s-Hertogenbosch.
3. Keulen-Roermond-Eersel-Antwerpen. Deze weg liep via Horn, Baexem, Keipen, Weert, Maarheeze, Leende, Valkenswaard, Dommelen en Riethoven naar Eersel, waar hij aansloot op de eerstgenoemde weg. In 1397 is sprake van de gevangenzetting door Willem van Millenberg op zijn kasteel in Cranendonk van een Keulse burger die de Markt in Antwerpen had bezocht. Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat deze koopman de laatst genoemde route heeft gevolgd.(3)
Een deel van de genoemde wegen komen wij ook tegen in verordeningen die vanaf het midden van de 17e eeuw werden uitgevaardigd en waarin de routes werden voorgeschreven die voerlieden op weg naar de grens moesten volgen. Dit om de controle te vergemakkelijken door de ambtenaren van de Admiraliteit en andere bevoegde functionarissen. De routes gingen dikwijls uit van plaatsen waar een ontvangkantoor was gevestigd.
Aanvankelijk was de omschrijving summier. In 1649 werd bepaald dat goederen uit 's-Hertogenbosch en Heusden die bestemd waren voor Luik, Keulen, Aken "of dergelijcke landen" over Eindhoven moesten worden vervoerd. Hier moesten de paspoorten worden ingeruild voor renversalen.(4) Het lijkt erop, dat van één traject sprake is. We mogen echter wel aannemen, dat de wegen zich in Eindhoven hebben gesplitst en dat voerlieden richting Keulen over Roermond zijn getrokken en die voor Luik via de Oostenrijkse Nederlanden. Wagens uit West-Brabant die naar de genoemde bestemmingen reden bleven ten zuiden van de stad en leverden hun paspoorten in Lommel in.
In de praktijk schijnt met de regeling de hand te zijn gelicht, want in 1676 moest er nog eens aan worden herinnerd dat goederen naar Luik over Eindhoven moesten worden getransporteerd.(5) Dat leidde toen tot protesten van mensen die klaagden dat zij dan voortaan twee tot zes uur om moesten rijden en die zich afvroegen waarom die formaliteiten niet konden worden afgewerkt op het laatste belastingkantoor voor de grens, t.w. in Helmond, Budel, Lommel, Reusel of Hilvarenbeek. De ontvangers daar kwam het immers vanouds toe paspoorten in te trekken en renversalen af te geven.
De nieuwe regeling zou alleen bedoeld zijn geweest om de ontvanger in Eindhoven te bevoordelen.(6) Hun protest lijkt echter geen gevolgen te hebben gehad, maar daar staat tegenover dat de voerlieden zich in de praktijk ook weinig van de regeling lijken te hebben aangetrokken, want in 1682 moest de aanmaning uit 1676 nog eens worden herhaald.(7)
In 1685 werd de regeling van 1649 enigszins veranderd. Van karren (d.w.z. van de vervoerde vracht), paarden en bestialen (=vee) vanuit 's-Hertogenbosch, Heusden en nu ook Geertruidenberg die bestemd waren voor Luik, het Land van Luik, Keulen, Aken en de dorpen op de grens van de Meierij moesten de paspoorten in Eindhoven worden ingeleverd. Verder was er een groot aantal aanvullingen.(8) Het is me niet duidelijk of de regeling van 1649 zo onvolledig is geweest, of dat het vervoer inmiddels sterk was toegenomen; misschien ook is beide het geval geweest.
Voor ons is het aardig dat het nieuwe reglement met name karren noemt, die linnen en boter uit Eindhoven en omliggende dorpen naar Antwerpen vervoerden.(9) Hiervoor moesten in Eindhoven paspoorten worden gehaald; in Eersel werden de goederen nog eens gevisiteerd waarna in Reusel de paspoorten werden ingetrokken (ongetwijfeld na een nieuwe visitatie). Omgekeerd moesten voerlieden uit Antwerpen en andere Brabantse steden die naar Eindhoven reden in Reusel volgbrieven lichten, die dan in Eindhoven moesten worden gezuiverd.
Vervoerders van vee uit het Land van Kleef, 's-Heerenberg, Nijmegen, Ravestein en het Land van Cuyck die over Helmond langs Eindhoven naar Lier of andere plaatsen in zuidelijk Brabant trokken, moesten de paspoorten in Eindhoven inleveren.
Voerlui uit 's-Hertogenbosch, Heusden en Geertruidenberg die richting Hasselt of St.Truiden voeren, moesten hun paspoorten in Lommei laten intrekken, evenals die uit West-Brabant. De Bosschenaren zullen over Vught, Esch, Middelbeers en Hoogeloon of over Oirschot via Veldhoven en Zeelst of via Oostelbeers naar Vessem en dan verder over Duizel, Eersel en Bergeijk zijn getrokken. De Westbrabanders zullen de oude middeleeuwse route hebben gevolgd die vanuit Ginneken via Bavel, Chaam, Alphen, Poppel, Bladel, Eersel en Bergeijk liep, of trokken vanuit Alphen over Gilze, Riel, Goirle, Hilvarenbeek en Lage Mierde naar Bladel. Al dit verkeer liet Eindhoven links liggen.(10)
Vee (de verordening spreekt van paarden en bestialen) dat met veren via Zaltbommel, St.Andries, Tiel of andere plaatsen kwam en dat bestemd was voor het Land van Luik, trok over Schijndel langs de Coevering over de Grote Heide naar Budel, waar de paspoorten van de vervoerders werden ingetrokken. Dit verkeer liet Eindhoven dus rechts liggen.
noten:
1. Friedrich Bruns und Hugo Weczerka, Hansische Handelsstrassen (Welmar 1967).
2. Friedrich Bruns und Hugo Weczerka, Hansische Handelsstrassen (Welmar 1967). 486.
3. Que11en zur Geschichte der Stadt Köln sechster Band, herausgegeben von dr. Leonard Ennen (Köln 1879) 599 en 601.
4. Recuë11 van alle placaten, ordonnantien, resolutien enz, betreffende de admiraliteiten, convoyen, licenten ende verdere zee-saecken, eerste deel, Provisioneel Instructie, dd. 31 mei 1649.
5. RHCe, doos stukken betreffende de posterijen.
6. Een transcriptie van een rekwest aan de Staten-Generaal waarin deze klachten zijn vastgelegd is afgedrukt in J.W. Hagen, Van "Crouwaetz gewelt" tot “fransche brandt”, Lommel 1991, 82.
17. Recuëll, eerste deel, "Waerschouwlnge van de Gecommitteerde Raden ter Admiraliteit”, dd. 7 april 1682.
8. Recuëll, eerste deel, “Waerschouwlnge van de Gecommitteerde Raden ter Admiraliteit” dd. 22-1-1685.
9. Vgl. H.A.M, de Wit, Naar de periferie? Enkele veranderingen op economisch gebied in Eindhoven tussen 1560 en 1670, In Bijdragen tot de Geschiedenis van het hertogdom Brabant 73e jaargang (1990), pagina. 199-210.
10. Vgl. F.E.M. Vercauteren, De aanleg van de Straatweg 's-Hertogenbosch-Best als deel van de verbinding met Luik (1740-1745) ((Nijmegen 1956) 14 en 15; C.J.F. Slootmans, Paas- en Koudemarkten te Bergen op Zoom 1365-1565 l (Tilburg 1985) 232.
Jan Spoorenberg
in 't Gruun Buukske 1992