De zuivelindustrie in Woensel tussen 1893 en 1908

De zuivelindustrie van Woensel blijft niet achter

In 1893, hetzelfde jaar waarin Hamer zijn fabriek in Strijp opende, werden ook in Woensel enkele initiatieven genomen. In oktober wist de krant allereerst te melden, dat de heren Fr. Notten en Van Hapert een roomboterfabriek zouden oprichten en dat de levering van de benodigde machines spoedig zou plaatsvinden. Of het blad zich heeft vergist, of dat er bij de uitvoering van het plan toch nog een kink in de kabel is gekomen, is niet duidelijk. Maar dit is het enige bericht dat er over bekend is. In november verscheen een berichtje, dat A. Van Gerwen in Acht een roomboterfabriek zou oprichten. Dat plan ging wel door. De heer J.M.A. Adang wist te vertellen, dat dat bedrijf gevestigd werd aan de Rijnstraat.
Een maand later liet het blad nog weten, dat dat J. Smulders 'in navolging van zoovelen' aan de Woenselsestraat eveneens een bedrijf zou stichten. De krant voegde daar aan toe, dat er door veel fabrikanten over werd geklaagd dat zij moeilijk aan melk konden komen; blijkbaar steeg het aantal fabriekjes te snel. Smulders zou daar overigens geen problemen mee krijgen, want die had inmiddels van een groot aantal landbouwers de toezegging gehad dat zij hem zouden leveren. In 1894 verwerkten de twee fabrieken samen 60.000 liter melk, waaruit zij 2.000 kg roomboter vervaardigden. Daarnaast werd door de boeren zelf nog ongeveer 8.000 kg boter vervaardigd. Een jaar later was de productie van de twee fabrieken gestegen tot 9.100 kg boter.

Helemaal tevreden waren de Woenselse boeren blijkbaar niet met hun fabrikanten, want in januari 1896 kwamen er een aantal bij elkaar om eens te praten over de oprichting van een coöperatie. Op een tweede bijeenkomst in februari viel het definitieve besluit. In totaal 26 landbouwers met 115 koeien besloten indachtig het gezegde 'eendracht maakt macht' ƒ 250,- bijeen te leggen en boterfabriek "Landbouwers Eendracht" of kortweg "De Eendracht" op te richten. Nog hetzelfde jaar ging het bedrijf van start en steeg de productie van fabrieksboter in Woensel 'tot 10.000 kg.

Het ingelegde geld was blijkbaar te gering voor het drijven van het fabriekje, want in 1897 nam het bedrijfskapitaal toe tot ƒ 1.000,-. Dat jaar bedroeg de productie van de Eendracht al 12.482 kg, waarvoor 383.239 liter melk moest worden verwerkt. In de volgende jaren zou de productie rond dit peil blijven schommelen.

Vermoedelijk is het bedrijf van A. van Gerwen in 1901 gesloten; dat van Smulders wordt in 1902 voor het laatst genoemd. De Eendracht bleef tot 1908 werken. In juni van dat jaar verkocht notaris J. Fens de inboedel en een maand later het fabrieksgebouw. De reden van de opheffing is niet bekend. Uit de beschrijving van de inboedel blijkt, dat het bedrijf nog steeds met slechts één handcentrifuge werkte en wel van het bekende merk Alfa Laval.

bronnen:
- De vele kranten, in bezit van het RHCe, die door mevrouw P.C. de Haas — van den Boer geïndiceerd zijn.
- RHCe: de administratieve archieven van Eindhoven en de verschillende voormalige gemeenten, met name in de landbouwverslagen en de hinderwetten.
- De Nederlandsche Landbouw in het Tijdvak 1813-1913 ('s-Gravenhage, 1913).
- H. van Velthoven, De Vestiging van de Moderne Zuivelindustrie In Noord-Brabant en Limburg (In: Tijdschrift voor Economische Geographie, vijftiende jaargang, 1914, 175-185).
- Mr. J.J. Wintermans, Geschiedenis van den Noordbrabantschen Boerenbond N.C.B, (z.pl., 1946).
- Een eeuw boeren op papier, tentoonstelling over de archieven van drie landbouwcoöperaties In het zuiden: Camplna, CHV, Suiker—Unie ('s-Hertogenbosch, 1988).
- J.C. Dekker, Het ontstaan van de zuivelcoöperaties in het zuiden van Nederland (In: Industriële Archeologie nr. 40 (1991).
- Martijn Bakker, Boterbereiding in de late negentiende eeuw (Zutphen, 1991).
- De jaarverslagen uit de beginjaren van St. Joseph en St.Petrus, die aanwezig zijn in de bibliotheek van het RHCe.
- Informatie van de familie Bannenberg en de heren J. Adang en L. Vrijdag.
J. Spoorenberg
in: 't Gruun Buukske 1992-9 e.v.